Stikstofproblematiek – Een perspectief van binnenuit de landbouw

23 mei 2022

Waarom de cursus Bedrijfscoach stikstof?

Vanuit mijn rol als adviseur Transitie Landbouw & Milieu bij de Natuur en Milieufederatie werk ik samen aan de noodzakelijke transitie naar een milieuvriendelijkere en gezondere landbouw. Dat de landbouw als geheel een negatieve impact heeft op de natuur is o.a. door de stikstofproblematiek wel duidelijk geworden in de afgelopen jaren. Maar echte oplossingen blijven tot op heden uit. In plaats van een transitie naar een ander systeem blijven de politiek en andere relevante partijen hangen in kleine (veelal technische) aanpassingen. En daar zijn de boeren wederom niet bij gebaat omdat deze wél grote investeringen vragen maar de daadwerkelijke bronproblemen vaak niet (voldoende) oplossen.

Ik weet zeker dat er ook goede voorbeelden zijn in Limburg. Inspiratiebedrijven die al natuurinclusief boeren. Maar om die goed te kunnen beoordelen, vraagt om een andere soort kennis vanuit ons als Natuur en Milieufederatie. Met deze cursus wilde ik allereerst leren met welke knoppen op bedrijfsniveau de stikstofemissie omlaag kan en wat de effecten zijn op andere opgaven. Daarnaast hoopte ik meer inzicht te krijgen in hoe agrarische adviseurs en boeren (traditioneel) omgaan met de stikstofproblematiek en waar de weerstand zit. Maar ook op welke manier agrariërs onderwezen worden over dit belangrijke onderwerp.

Wat kwam er tijdens deze cursus zoal aan bod?

Tijdens de cursus leerden we als deelnemers meer over de kringloopwijzer (interpretatie en gebruik), achtergronden bij ammoniakemissies uit melkveestallen (ontstaan, meten en bronnen: stal, mest, beweiden), juridische aspecten van stikstofprobleem, gesprekstechnieken en gedragsstijlen, strategische handelingsperspectieven en deden we een tweetal bedrijfsbezoeken (één biologische en één traditionele melkveehouder).

Wat heb ik zoal geleerd?

De cursus is ontwikkeld in opdracht van het ministerie van LNV naar aanleiding van de stikstofproblematiek. Een aantal zaken die ik daardoor verrassend vond waren:

Eenzijdige focus op melkveehouderij
De cursus was volledig toegespitst op de melkveehouderij. Hoewel die verantwoordelijk is voor ongeveer de helft van de stikstofemissies vanuit de landbouw, ligt er net zo goed een grote opgave bij de varkenshouderij en pluimveesector. Juist omdat er voor deze sectoren (nog?) geen kringloopwijzer bestaat, zou een stikstofcursus extra nuttig zijn[1].

Stikstofprobleem benaderd als juridisch en niet ecologisch probleem
Het juridische kader van stikstof is denk ik heel belangrijk voor adviseurs en agrariërs om te horen. De Vogel en Habitatrichtlijn stelt bijvoorbeeld geen eisen ten aanzien van stikstofemissie, – depositie of -reductie. Het doel is het bereiken van een gunstige staat van instandhouding van Natura 2000 gebieden (of op zijn minst geen verslechtering ervan). Het betekent dus dat integraal gekeken moet worden naar maatregelen, ook op bedrijfsniveau. Dus je kunt wel met luchtwassers de stikstof uit de lucht halen, maar als vervolgens het spuiwater (afvalwater) uitgereden wordt over het land en uitspoelt in de bodem- en het grondwater kan dit alsnog tot verzuring van de natuur leiden. Dit college sloeg wat mij betreft de plank helaas mis. De HAS benaderde het stikstofprobleem als een juridisch en niet als een ecologisch probleem. Het doel leek wel om stikstof ontwikkelruimte vrij te maken, desnoods door een papieren werkelijkheid te creëren in plaats van om de feitelijke emissie en depositie te reduceren. Mogelijkheden om intern en extern salderen werden uitgebreid besproken. Inmiddels zijn beiden evenals de stikstofbank door recente juridische uitspraken onderuit gehaald. Ook werden natuurorganisaties weggezet als onrustzaaiers zonder wetenschappelijke basis. Kortom, een erg éénzijdige blik, waarbij de agrarische sector naar de mond werd gesproken.

Efficienter (en meer) produceren als heilige graal, omgeving onderbelicht
De focus ligt sterk op het efficiënter omgaan binnen de nutriëntenkringloop op het bedrijf zelf. Terwijl verplaatsing of extensivering wellicht betere opties zijn. En dat is juist gezien de ambities vanuit met ministerie van LNV en Natuur en Stikstof een gemiste kans. Efficiënter produceren betekent per geproduceerde liter melk wel een lagere stikstofuitstoot, maar voor stikstof is de uitstoot per hectare een veel logischere maatstaf. Stikstof is, in tegenstelling tot bijvoorbeeld methaan of CO₂, namelijk grotendeels een lokaal probleem[2]. Het slaat neer in op een bepaalde locatie en zorgt daar (in de natuur) voor problemen. Bij CO₂ of methaan maakt het niet uit waar het ter wereld uitgestoten wordt, overal draagt het bij aan het broeikaseffect. Juist met de gebiedsgerichte aanpakken (GGA’s) die in het hele land van start gaan is het jammer dat de huidige wijze van advisering d.m.v. de kringloopwijzer hier geen oog voor. Een omgevingsscan zou wat mij betreft dan ook een essentieel onderdeel moeten zijn van de bedrijfsanalyse of handvatten voor handelingsperspectieven.

Open gesprekken heel waardevol
Naast de kringloopwijzer, die vrij complex is, heb ik bijvoorbeeld van een medecursist tijdens het bedrijfsbezoek concreet geleerd waarop te letten om te beoordelen of een koe gezond en energiek is (dat wist ik vooraf niet). Maar daarnaast hebben we vooral elkaar verschillende invalshoeken laten zien. En daar goede en open gesprekken over gevoerd, echt naar elkaar geluisterd ook. Gesprekken die in de media en politiek behoorlijk gepolariseerd zijn en niet met nieuwsgierigheid en openheid van geest gevoerd worden. Ik heb een heel leuke groep mensen ontmoet met wie ik in de toekomst nog een keer kan sparren. Ik vond de docenten heel bereid om mee te denken met de behoeften van de groep, waardoor veel flexibiliteit was in de invulling van de cursus. Goede mix tussen (vakinhoudelijke) theorie en praktisch aan de slag gaan met casussen en ‘soft skills’ als communicatiestijlen oefenen.

Ik denk dat het goed is als verschillende disciplines bij elkaar komen in zo’n cursus om fact-based met elkaar te leren. Dat kan ik altijd aanraden.

[1] https://www.verantwoordeveehouderij.nl/nl/mijnkringloopwijzer.htm ; ontwikkeld door WUR.

[2]Met een stikstofdeken van een aantal honderden kilometers.